Rośnie antybiotykooporność. Eksperci ostrzegają przed jej skutkami

Oporność drobnoustrojów na środki przeciwdrobnoustrojowe uznawana jest dziś za jedno z najpoważniejszych globalnych zagrożeń zdrowia publicznego. Problem nie dotyczy wyłącznie bakterii – obserwuje się go również wśród wirusów, grzybów i pasożytów, co znacząco komplikuje terapię wielu infekcji. Rosnąca skala zjawiska sprawiła, że instytucje międzynarodowe od lat prowadzą intensywne działania edukacyjne. W 2008 r. Komisja Europejska, na wniosek ECDC, ustanowiła Europejski Dzień Wiedzy o Antybiotykach (18 listopada). WHO od 2015 r. koordynuje Światowy Tydzień Wiedzy o Antybiotykach, który trwa od 18 do 24 listopada.

Zbyt częste i nieuzasadnione

Antybiotykooporność narasta przede wszystkim w wyniku nadużywania i niewłaściwego stosowania środków przeciwdrobnoustrojowych. Problem ten dotyczy zarówno medycyny, jak i rolnictwa oraz hodowli zwierząt. Zbyt częste i nieuzasadnione przepisywanie antybiotyków – zwłaszcza w infekcjach wirusowych – sprzyja selekcji szczepów opornych. Istotnym czynnikiem pozostaje również samoleczenie: pacjenci często sięgają po antybiotyki pozostałe po wcześniejszych terapiach lub kupowane w krajach, gdzie dostęp do nich jest mniej restrykcyjny. Do rozwoju oporności przyczynia się także nieprzestrzeganie zaleceń lekarza, przerywanie terapii po ustąpieniu objawów czy zbyt długie przerwy między dawkami.

Drobnoustroje narażone na działanie leków podlegają mutacjom, które umożliwiają im przetrwanie w zmienionych warunkach. Co więcej, mechanizmy oporności mogą być przekazywane innym bakteriom poprzez wymianę materiału genetycznego. Zjawisko to zachodzi powszechnie w organizmach ludzi i zwierząt oraz w środowisku skażonym odchodami. W efekcie szczepy oporne rozprzestrzeniają się szybko i mogą być przenoszone między ludźmi, zwierzętami oraz elementami środowiska.

Trudne lub niemożliwe do wyleczenia

Konsekwencje narastającej oporności są wielowymiarowe. Zakażenia wywoływane przez drobnoustroje oporne stają się trudne lub wręcz niemożliwe do wyleczenia. W wielu przypadkach konieczne jest stosowanie terapii ratunkowych lub złożonych schematów antybiotykoterapii, a zdarzają się sytuacje, w których żaden z dostępnych leków nie działa. W 2021 r. oporność bakteryjna była bezpośrednią przyczyną 1,14 mln zgonów i przyczyniła się do 4,71 mln zgonów na świecie – a prognozy wskazują, że liczby te mogą się podwoić, jeśli nie zostaną wdrożone zdecydowane działania.

Oporność drobnoustrojów obciąża także systemy ochrony zdrowia. Leczenie trudnych zakażeń wymaga specjalistycznej opieki, generuje wysokie koszty i prowadzi do dłuższych hospitalizacji. Pacjenci częściej doświadczają powikłań, a w skrajnych przypadkach – przedwczesnej śmierci, co ma negatywny wpływ na rodziny, rynek pracy i całe społeczeństwo.

Podstawą walki z antybiotykoopornością jest racjonalne stosowanie antybiotyków. Leki te działają wyłącznie na bakterie, dlatego nie należy ich stosować w infekcjach wirusowych, takich jak grypa, RSV czy COVID-19. Pacjenci powinni przyjmować antybiotyki wyłącznie na zlecenie lekarza, w odpowiednich dawkach i przez cały zalecany czas terapii. Kluczowe jest także unikanie dzielenia się lekami, wykorzystywania pozostałości po poprzednich kuracjach i przerywania leczenia przy pierwszej poprawie.

Ogromną rolę odgrywa również odpowiedzialna postawa lekarzy. Decyzja o zastosowaniu antybiotyku powinna wynikać z obrazu klinicznego, wytycznych i wyników badań, a nie z presji pacjenta oczekującego „szybkiego rozwiązania”. Z drugiej strony, istotne są także działania ograniczające transmisję drobnoustrojów: badania przesiewowe, izolacja pacjentów z zakażeniami wieloopornymi oraz przestrzeganie rygorów sanitarnych w placówkach medycznych.

Ważne kompleksowe strategie

Szczepienia ochronne stanowią ważny element prewencji antybiotykooporności. Zapobiegają infekcjom, które mogłyby wymagać antybiotykoterapii, a także zmniejszają ryzyko bakteryjnych powikłań po chorobach wirusowych. W połączeniu ze zdrowym stylem życia, prawidłową dietą, aktywnością fizyczną i unikaniem używek przyczyniają się do zmniejszenia liczby infekcji w populacji.

Zwalczanie antybiotykooporności wymaga podejścia zgodnego z koncepcją „One Health”, zakładającą ścisłe powiązanie zdrowia ludzi, zwierząt i środowiska. Skuteczne działania muszą obejmować sektor medyczny, weterynaryjny, rolniczy i środowiskowy, a także wymagać wsparcia ze strony administracji publicznej. Tylko kompleksowe strategie mogą spowolnić tempo narastania oporności i ograniczyć jej dramatyczne konsekwencje dla zdrowia publicznego.